Meer dan woorden: waarom taalbarrières intersectioneel zijn

Door Kadija Bouyzourn

In de gezondheidszorg wordt taal vaak als een technisch probleem beschouwd. Vertaal de folder, ondertitel de video, vink het vakje ‘naleving’ aan, klaar is kees. Maar uit mijn onderzoek blijkt dat taalbarrières zelden alleen om taal gaan. Ze zijn sterk intersectioneel en worden bepaald door wie mensen zijn, waar ze vandaan komen en wat het systeem van hen verwacht.

Tijdens mijn doctoraat heb ik me verdiept in meertalige gezondheidscommunicatie in Brussel, met een focus op gemeenschappen met een Marokkaanse achtergrond, in het bijzonder sprekers van het Darija en Amazigh. Ik ontdekte dat taaluitsluiting gelaagd is, niet rechtlijnig. Het heeft te maken met geletterdheid, gender, digitale toegang, vertrouwen en koloniale erfenissen. Deze barrières staan niet op zichzelf. Ze versterken elkaar.

Een vertaalde folder garandeert geen toegang

Laten we een eenvoudig voorbeeld nemen: een vertaalde COVID-19-folder. Als deze in modern standaard Arabisch is opgesteld, is hij mogelijk onleesbaar voor iemand die alleen Darija spreekt, een Marokkaanse Arabische variant die verschilt in grammatica, woordenschat en woordgebruik. Zelfs als de folder in Darija zou zijn opgesteld, wat als de persoon geen Arabisch schrift kan lezen? Wat als ze geen smartphone hebben of geen enkele taal kunnen lezen?

Dit zijn geen zeldzame scenario's. Veel oudere migranten uit Marokko kwamen in de jaren zestig en zeventig naar België met weinig of geen formele scholing, met name degenen uit landelijke Amazigh-sprekende gebieden. Ze moeten hun weg vinden in publieke gezondheidszorgsystemen die zijn opgezet rond geschreven Frans of Nederlands, en zijn vaak afhankelijk van hun kinderen of buren om te vertalen. Dit zijn geen individuele tekortkomingen, maar het resultaat van historische en structurele uitsluiting, zowel in Marokko als in België.

De dochter als tolk: rolwisseling en emotionele spanning

Eén beeld uit mijn interviews blijft me bij: een tienermeisje dat in een drukke kliniek de woorden van een arts aan haar moeder vertaalt. Het medisch Nederlands is snel en abstract. De moeder spreekt het niet. De dochter probeert te vertalen, van het Frans naar het Amazigh, een taal zonder directe equivalenten voor de meeste medische termen. Ze is onzeker. Later vertelt ze me: “Het voelde alsof ik de gezondheid van mijn moeder in mijn handen had.”
Dit soort intergenerationele bemiddeling komt vaak voor... en is riskant. Kinderen worden de facto tolken, die moeten omgaan met complexe medische informatie, privacygrenzen en beslissingen van volwassenen waarvoor ze niet zijn opgewassen. Het gaat niet alleen om woorden. Het gaat om macht, zorg en emotionele inspanning.

Intersectionaliteit is niet alleen een buzzword, het is realiteit

In de gezondheidszorg hebben we het vaak over ‘moeilijk bereikbare’ groepen. Maar wie is er echt moeilijk te bereiken?

Wanneer taaluitsluiting samenvalt met:

• Lage geletterdheid (kan geen enkel schrift lezen of schrijven)

• Gendergerelateerde rollen (vrouwen met beperkte sociale mobiliteit)

• Digitale ongelijkheid (geen digitale geletterdheid)

• Juridische onzekerheid (angst om gebruik te maken van diensten)

• Culturele mismatch ( moderne aannames over gezinsrollen)

...krijgen we te maken met een complex web van barrières die niet alleen met vertalen kunnen worden opgelost. Dat noem ik intersectionele taalbarrières: het gaat niet alleen om het missen van een woord, maar om het missen van de hele context van iemands leven.